Lieve mensen,
Een koe kan eigenlijk niet zondigen. Ze heeft amper een vrije wil – Hans Eshuis weet hier vast meer van – . Maar ze eet gras, ze herkauwt, ze geeft melk en doet amper een vlieg kwaad. Hooguit slaat ze een vlieg een keer weg met haar staart. Wij hebben wél een vrije wil en daarmee kunnen we kiezen. Dat onderscheidt ons van de dieren, maakt ons tot mensen. Goed kiezen, fout kiezen. En daarmee dus ook schade veroorzaken voor onszelf en voor anderen of juist niet en dragen we bij aan ons eigen of andermens’ geluk…. Soms vraag ik me af of God ons niet zwaar overschat heeft door ons die vrijheid te geven…..
Laat me een heel simpel voorbeeld noemen. Ik ga graag naar het Engelandse bos. Wat kan een mens daar fijn wandelen. Ik doe er verstandig aan als ik wandelschoenen tot over mijn enkels aan doe, want mijn enkels willen nog wel eens zwikken. Puur uit gemakzucht deed ik dat laatst weer en dus zwikte ik. Eigen schuld, dikke bult op mijn enkel……
Iets ingewikkelder: ieder van ons wéét dat roken slecht is. Toch rookt nog steeds 22% van de Nederlanders, waarvan 71% dagelijks. Ik ken een huisarts – zal geen namen noemen – die zijn patiënten zeer wijs adviseert niet meer te roken en het zelf doet…. Dat zegt dus ook direct iets over hoe vrij ís onze wil? Want sommige dingen zijn verslavend. Drank kan dat zijn, alcohol kan dat zijn, zucht naar erkenning van andere mensen kan dat zijn, nicotine kan dat zijn. Je kunt je afvragen of die wil van ons écht zo sterk is. Ik zie veel vaker onszelf stuntelen en worstelen met onze impulsen, onze verlangens. Hoe ook, als het mis gaat, dan kunnen de gevolgen heel ernstig zijn. Dan is mijn gekneusde enkel maar een peulenschilletje. Als ik heel eerlijk ben over mijn eigen levensgeschiedenis, dan is de tongkanker van mijn vader naar alle waarschijnlijkheid het verdrietige gevolg van zijn alcohol- en tabaksverslaving. Oorzaak en gevolg….., soms is het heel hard, als je wil lange tijd niet vrij is.
Nog iets groter. Vorige week zondag was het 5 mei. 74 jaar na de tweede wereldoorlog. Er zit in ons een sterke behoefte aan “gerechtigheid”. Als iemand iets kwaads doet, dan moet dat worden bestraft. Die behoefte aan “gerechtigheid” zit ook dicht aan tegen wraak. Jij hebt mij kwaad gedaan, ik zal jou nu te pakken nemen. In z’n algemeenheid zijn heel veel geschiedkundigen het erover eens dat na de eerste WO de geallieerden Duitsland verschrikkelijk hoge bedragen hebben laten betalen als boete. Voeg daarbij dat de Duitsers veel grondgebied hadden verloren in de WO 1 en dan snap je ergens dat dat zó vernederend is, dat het een bodem is voor iemand als Hitler. Het is nóóit goed te praten, dat Hitler is gekozen, maar je snápt her ergens wel. Als het nou eens ánders was opgelost, na de eerste wereldoorlog? Zou er dan ánders gekozen, anders gehandeld zijn?
Waarom begin ik zo? Omdat het verhaal van Simson óók zo begint. De Israëlieten trekken zich als volk geen bal aan van God en – zo interpreteert de bijbelschrijver het – het gevolg is dat de Filistijnen komen. Ik laat nu even achterwege hoe je dat precies moet beredeneren. Maar de bijbel kent precies hetzelfde als wat wij kennen: jouw keuze als individu, jouw keuze als samenleving heeft gevolgen. Goede of kwade. Als de overheid besluit om ouderen langer thuis te laten wonen en verzorgingshuizen te sluiten, dan moet je niet raar opkijken dat er bij ouderen thuis meer ongelukken gebeuren en er dus meer ouderen in het ziekenhuis komen te liggen. Met botbreuken of ondervoed omdat ze zichzelf niet goed verzorgen.
Het is dus een angstige situatie, waarin de Israëlieten leven als Manoach en zijn vrouw die vlakbij de grens met de Filistijnen wonen plotseling een engel op bezoek krijgen. Daar kom ik zo op terug. Maar eerst maar dit: ze hebben geen kinderen en dat is bepaald geen bewuste keuze. Dat had het misschien bést kunnen zijn. In mijn familie – mijn generatie – is er maar één nicht geboren in de tweede wereldoorlog, maar na die wereldoorlog zien mijn ooms en tantes blijkbaar de toekomst hoopvol tegemoet en worden er in een paar jaar tijd veel neven en nichten geboren. Maar Manoach en zijn vrouw – de vrouw wordt ze zelfs genoemd – zijn ongewenst kinderloos. Dat maakt een dag als deze – moederdag – ook altijd tot een wat dubbele, net zoals andere feestdagen dat zijn. Kerst, Sinterklaas, noem ze op. Familiedagen en als er dan een lege plek is in je familie, dan voel je dat op zo’n dag vaak net wat scherper. Net zoals moederdag: als je zo graag moeder had willen worden en het nooit werd, of je moeder is er niet meer. Daarom zullen we daar straks ook voor bidden. We zullen danken voor alle geluk die er hangt rond moederdag, maar ook voor de pijn die mensen ervaren.
Dat gezegd hebbend, wil ik jullie proberen mee te nemen. Het zal jullie misschien opvallen, dat dit weer zo’n wonderlijk verhaal is in de bijbel over een geboorte. Abraham en Sara zijn oud, ze krijgen alsmaar géén kind en dat willen ze zo graag….. En op een zeker moment komen er drie engelen en dan raakt Sara zwanger. Elisabeth en Zacharias zijn al heel oud en hebben de hoop op de geboorte van een kind al opgegeven als er een engel bij Zacharias langskomt en zegt: je vrouw zal zwanger worden……. En dan hebben we Maria, de moeder van Jezus en ook zij krijgt een engel op bezoek. Zo zou ik de rij nog langer kunnen maken van bijzondere geboorten, soms met een engel, soms zonder. Er zit een rode draad in: telkens is er verdriet, zorgen, een bijna hopeloze situatie in Israël. Of, om even de link te leggen met wat ik net zei: door verkeerde keuzes heeft het volk, hebben mensen in het volk zichzelf en elkaar in de nesten gewerkt. Konden ze de vrijheid niet aan, was hun wil niet sterk genoeg en liep het fout. En telkens is dan opnieuw de vraag: is dit het einde van het verhaal? Zou er nu nog hoop zijn, nieuw perspectief…., of….. Kijk, en daar zit dus die rode draad nog meer: telkens als er zó’n situatie is, dan wordt er een kind geboren, een zoon. Als een signaal voor het volk, voor de mensen: God zit niet zo in elkaar dat als wij mensen onszelf in de nesten werken, dat Hij dan denkt: bekijk het nu maar. Ik wil niks met jullie te maken hebben. In zekere zin kan Hij het dus niet voorkomen. Wij zijn gemaakt door Hem met een vrije wil, dat is ergens onze grootheid, onze uniciteit ten opzichte van alle andere schepselen. Maar we zijn Hem wél zo kostbaar, dat Hij ons niet aan ons lot overlaat. En daarom wordt er dan juist een kind geboren. En vaak via een bijzondere geboorte, waaruit blijkt: God breekt de toekomst open, biedt onverwacht nieuw perspectief. Hij laat de mensen niet vallen. Niet “eigen schuld, dikke bult” en zoek het zelf verder maar weer uit.
De vrouw van Manoach, dat klinkt onpersoonlijk, dat vind ik ook. Maar voor de bijbelschrijver is “de vrouw” symbool voor het volk Israël. Ze kan ook “de bruid” worden genoemd. Hoe ook, ze is het oogappeltje van God zélf en die breekt binnen in het leven van Manoach en de vrouw, het volk Israël. Want deze Simson wordt een bijzonder mens die veel gaat betekenen voor zijn volk. Maar tegelijk is het ook een bijzonder kind. Je zult maar zijn vader en moeder zijn…… In de volgende dienst gaan we dieper op het leven van Simson in, op zijn ruige kanten. Wat een boel geweld is er in zijn leven en hij is op een bepaalde manier ook een enorme vrouwengek. Ik denk dat hij ook een lijf heeft gehad als sterke vent dat door heel veel vrouwen aantrekkelijk is geweest. En, nog gekker, hij blijft ergens een grensganger tussen Israël en de Filistijnen, want hij valt vaak voor Filistijnse vrouwen. Het zal hem nog knap fataal worden ook, vanwege Delila. Maar, dat is op een bepaalde manier natuurlijk niet waar. Ook wel vanwege Delila die hem verleidt, maar het zit ergens natuurlijk in zijn wil. Die is opnieuw – net als bij ons geregeld – niet sterk genoeg om zijn eigen levensgeheim te bewaren. Dan kom je weer op dat enorme risico dat God heeft genomen door ons met een vrije wil te scheppen…….
Eerlijk gezegd vind ik het wel prachtig dat hij met zijn ruige leven – met vallen en opstaan – door God zo wordt gebruikt in de goede zin van het woord. Kijk, wij zien hier vooral elkaars mooie kanten in de Kamp. Als predikant krijg ik geregeld het vertrouwen van mensen – mannen en vrouwen – waarin mensen hun ruige kanten laten zien. De ongepoetste versie met daarin allerlei soorten van dingen die mis gaan. Die je misdoet. . En als je mij goed kent, ik stuntel ook gewoon wat achter Jezus aan en ben – dat wordt vaak van ons als predikanten gedacht, ten onrechte – bepaald niet perfect. Vraag het aan Gerda…. Mochten jullie denken dat dominees perfect zijn, dan kan ze jullie snel uit de droom helpen.. Gaaf, dat zo’n mens met grootheid en donkere kanten en dat ook nog eens door elkaar, zó van betekenis kan zijn voor God. De mensen in de bijbel die iets voor God mogen doen zijn van vlees en bloed….., met vallen en opstaan.
En dan kom ik bij die engel en bij God en bij het vuur. Als voorbereidingsgroep hebben we gepraat over of je wel eens een heel intense Godservaring hebt gehad. Misschien is het wel mooi dat je als Baalderdienstcommissie al een aantal jaren samenkomt. We hebben vaak inhoudelijke gesprekken en delen dan veel, ook kwetsbare dingen. En zo komen er ook kwetsbare verhalen op tafel over hoe God onverwacht in je leven aanwezig was. Als een engel op je schouder bij een auto-ongeluk, als je in een kerk iets heel bijzonders meemaakt, dat je van binnen ergens zo raakt, dat je het je leven niet vergeet. Het is zo moeilijk om woorden te vinden voor wat we een Godservaring noemen. In het verhaal van de geboorte van Simson gaat het om een engel én het gaat om vuur. Vuur, daar gaat het over bij Pinksteren, hoe het vuur in de leerlingen komt en hen bezielt. Vuur, dat is bijvoorbeeld de brandende doornstruik bij Mozes, die daarna in beweging komt en het volk gaat bevrijden. Terwijl hij zichzelf als waardeloos ervaart, zijn leven als een waardeloos doornstruikje. Er komt nieuwe toekomst. Een Godservaring doet iets met mensen. Niet iedereen heeft zoiets intens gehad bij ons in de groep, in de bijbel heeft ook niet iedereen het. Maar dan teren we op elkaars ervaringen, op de verhalen die we aan elkaar doorvertellen. En dan gaat het misschien wel ten diepste over de liefde van God die ons schept als mensen met een vrije wil. Nou ja, in elk geval met de mogelijkheid om te kiezen. Maar zelfs als we onszelf en elkaar in de nesten werken, dan is er ook als rode draad dat het niet “boontje om zijn loontje is”. Daar gaat het dus vooral over in dit verhaal: dat als mensen vastlopen vanwege hun vrije wil, dat God hen dan niet laat vallen, ons niet laat vallen.
Misschien om toch dat verhaal van mijn vader af te maken: naast veel ellende door die drank heeft het ons als gezin ook intens samengebracht. Sterker nog, hoe hij zijn ziekte heeft gedragen is voor mij bepalend geweest om overtuigd te raken van God en een leven lang met passie dominee te zijn. Het is één voorbeeld van een lange reeks, dat het donker niet wint, maar dat God door het donker heen nieuw Licht weet te creëren. Want er zijn velen van jullie die zoiets ook kennen: door donker heen moeten en dan toch nieuw Licht ervaren. Eigenlijk – het is per slot van rekening nog steeds Paastijd – is het de betekenis van Pasen: als mensen de Zoon van God – die ook al zo bijzonder is geboren als signaal van God – doden en alle hoop vervlogen lijkt te zijn, dat Hij dan opstaat uit de dood en zegt “vrede zij jullie”. En dat dat verhaal nog steeds onder ons levend is. Amen.