Geweld in het oude testament

Geweld in het oude testament

Lieve allemaal,

Vandaag hebben we écht een pittig thema. Geweld in het oude testament. Ik zal direct zeggen dat ik jullie niet een antwoord kan geven op alle vragen. Daar worstelen – en dat bedoel ik ook echt zo, worstelen – theologen al eeuwen mee en het zou mezelf overschatten en overschreeuwen zijn als ik de pretentie zou hebben alle antwoorden te hebben.

Ik ga het zó aanpakken:

  • Eerst wil ik twee opmerkingen maken over dat er soms écht dingen in de bijbel staan waar je geen weg mee weet en hoe je daar dan tóch mee om kunt gaan
  • Dan wil ik proberen de vragen te benoemen die de echt gewelddadige verhalen bij ons oproepen
  • Dan wil ik proberen wat zinnigs te zeggen over die vragen én over God

Eerst maar die twee opmerkingen. Ze komen van Johannes Calvijn en Maarten Luther, de beide kerkreformatoren. Dat klinkt misschien voor sommigen als “wat begint hij ouderwets, wat hebben die mannen ons nou nog te zeggen”?  Probeer die gedachte even opzij te zetten, alsjeblieft en probeer even te horen wat de diepte is van hun opmerkingen.

Beiden hebben de bijbel van a-z doorgeploegd. Luther heeft die zelfs helemaal vertaald. En beiden zochten ook ieder op hun eigen manier naar wie God is én dat Hij liefdevol is. Dat was voor hen een heel belangrijke vraag, omdat in hun tijd God als heel dreigend werd neergezet. Zij leefden in een tijd waarin angst voor God héél groot was en juist dáárom zochten ze naar “hoe weten we nou zeker dat God liefdevol is en dat we onze angst dus kunnen laten varen. Dus beiden, als je de bijbel van a-z leest knalden – net als wij – ook op stukken uit de bijbel, waar je haren recht overeind van gaan staan. Hoe kun je spreken over God als liefdevol als je vooral in het oude testament leest dat Hij heel vaak kwaad is en er mensen bij bosjes, bij duizenden komen te sterven door zijn toedoen?

Luther zei – en ik verwoord het wat op mijn manier: je moet de stukken die je niet begrijpt en waar je tegenaan loopt – die jezelf bang maken – bestrijden met wat je wél begrijpt over God. En daarbij is het verhaal van Christus, de liefde van God in Jezus hét medicijn. Wat God in Jezus heeft laten zien, is belangrijker en zegt meer over God dan al die dreigende verhalen.

Calvijn zei – ik verwoord het weer op mijn manier:  er zijn sommige stukken die je nu gewoon niet begrijpt, waarvan de betekenis nu voor je onduidelijk blijft. Laat dat liggen. Wie weet zijn er andere tijden, momenten waar de betekenis wél duidelijk wordt voor je. Wie weet ook nooit.

Het is geen ramp als we vanochtend niet alle antwoorden hebben op onze vragen. Als we maar genoeg overhouden om in goed vertrouwen op de goede God te blijven omgaan.

Dan die vragen. Laat ik proberen de meest lastige te noemen en die hebben vooral als rode draad hoe kan God liefdevol zijn als er vooral in het OT zulke gewelddadige verhalen staan:

  • Waarom geeft God de kracht om zoveel mensen uit andere volken te doden?
  • Waarom is God zo vaak kwaad en is Hij in zijn kwaadheid zo wraakzuchtig ook naar zijn eigen volk?
  • Hoe kan God nou in Jezus zo liefdevol zijn en in het oude testament zo wraakzuchtig? Is dit wel dezelfde God?
  • En nog daarbij: wil de ware God opstaan? Je moet toch wél weten of en hoe je God kunt vertrouwen.

Goed, ik ga het proberen. Dat doe ik om te beginnen door een klein zijsprongetje te maken. Ik heb hier een foto. Die is van dominee Slomp. Die is dominee geweest in de gereformeerde kerk van Heemse van 1930-1945. Al heel snel heeft ds. Slomp door wat er in Duitsland gaande is als Hitler aan de macht komt. Vanaf eind jaren 30 begint hij al Joodse vluchtelingen te helpen die hun leven in Duitsland niet zeker zijn. En vanaf de kansel begint hij steeds duidelijker te laten horen hoe gevaarlijk – hij noemt het regelmatig duivels – de hele Nazi-beweging is. In de tweede wereldoorlog wordt hij één van de leiders van het verzet. Hij moet onderduiken, komt tot over zijn oren in het verzet terecht en heeft het lef om tijdens die spannende tijd onverwacht in allerlei kerkdiensten voor te gaan. Daar preekt hij vooral over de oud-testamentische verhalen mét al dat geweld. Hij háát de Duitsers, echt hij haat ze. Hij kan zó preken over de farao die in de zee omkomt als hij achter Mozes en het volk aanzit, dat je voelt: dit gaat over Hitler…., die is de farao. In die tijd smullen de mensen van zijn verhalen en hoe hij die uitlegt en vertaalt naar hun tijd! Of smullen…, ze krijgen er wat moed van in een angstige tijd.

Dat komt een beetje in de buurt van Calvijn, die zegt: er zullen tijden zijn waarin je sommige verhalen wél goed begrijpt, omdat ze lijken op jouw situatie waar jij in zit.

Overigens, ná de 2e wereldoorlog  verleent hij pastorale zorg aan Nederlandse mensen die met de Duitsers hebben geheuld, met NSB’ers. Dan zie je  weer een Jezus-achtige houding: heb je vijanden lief…., vergeef…..

Ik ben van na de oorlog en dat wil ik heel graag zo houden. Dat maakt dat ik me wat moeilijk kan verplaatsen in hoe het voelt als je land bezet is. Maar ik kan me wél voorstellen, denk ik, dat ik het verhaal van Simson in de tweede oorlog geweldig had gevonden. Dat ik er moed van had gekregen en dat ik me veel minder had gestoord aan het gewelddadige omdat de wereld om je heen dan vol van geweld is en Simson een figuur van hoop wordt dat de goede het wint van de kwade. Het maakt dus uit in wat voor situatie je een verhaal leest! Wat speelt er in jouw wereldje, in de grote wereld! Leef je in een tijd van vrede? Of in een tijd van oorlog en is je volk misschien onderdrukt?

Deze zijsprong heb ik nodig om jullie mee te nemen naar Babylon, in de donkere jaren 587-537. In 587 gebeurt er iets in Juda, waar Jeruzalem ligt, dat voor de mensen daar in die tijd nét zo erg is als wat er in de WO 2 gebeurt met de Joden. Koning Nebukadnezar – de wereldheerser in die dagen, de Hitler in die dagen – neemt Juda in. Hij verwoest het hele land, hij verwoest Jeruzalem, hij verwoest de tempel en neemt de tempelspullen mee naar Babel. Dat niet alleen, hij doodt heel veel burgers in Juda, hij laat ouderen daar achter – die kunnen die lange reis naar Babel toch niet meemaken – én hij neemt burgers met capaciteiten mee naar Babylon. Die deporteert hij dus. Niet naar concentratiekampen, maar hij dwingt de mensen om voor hem te werken. De koning van Israël – Zedekia, zo is zijn naam – wordt gevangen genomen en meegevoerd naar Babel. En, let op wat er staat en denk even aan het verhaal van Simson: Ze brachten hem naar Ribla, naar de ​koning​ van Babylonië, en daar werd hij berecht. 7Eerst werden zijn zonen voor zijn ogen afgeslacht en toen werden hem de ogen uitgestoken. Daarna werd hij naar Babel afgevoerd, geboeid met ​bronzen​ ketenen.

Het is in het oude testament de diepste crisis die er is. Omdat

  • Er ontzettend verdriet is over alle gevallen slachtoffers
  • Er een verschrikkelijk heimwee is naar huis (by the rivers of Babylon, Psalm 137)
  • Er een grote worsteling is naar “hoe heeft het zover kunnen komen in Godsnaam….”
  • Er de intense vraag is naar God: straf, is Hij er nog wel, is er nog hoop?

Eén van de dingen die er in die crisis gebeuren, is dat het volk enorm aan het worstelen slaat. Als wij wel eens in psychische problemen komen, zijn er onder ons mensen die in een schrift gaan schrijven. Om als het ware op het spoor te komen hoe het toch heeft kunnen gebeuren dat je bent vastgelopen.

Wel, dát gebeurt er ook in Babel. Heel veel van de bijbelgeleerden zijn het erover eens dat de boeken Genesis, Exodus, Leviticus, Numeri, Deuteronomium, Jozua, Richteren, 1 en 2 Samuël én 1 en 2 Koningen in de tijd in Babel definitief zijn opgeschreven. Veel van die verhalen wáren er al, sommigen waren al opgeschreven, maar in die tijd zijn ze écht opgeschreven. Ik denk ook dat dat zo is.

Daar zat om te beginnen de behoefte achter om de verhalen te bewaren. Zeker nu de tempel er niet meer was, alle vastigheid voorbij was er de behoefte om de verhalen te behouden. Maar er was ook de behoefte om er achter te komen “hoe heeft het toch zover kunnen komen?  Is er nog hoop? Is dit een straf? Is God er wel?” Het opschrijven van de verhalen is een vorm van verwerken van wat er gebeurd is én het zoeken naar “is er nog ergens hoop?”

Als je die boeken doorleest: van Abraham die wordt geroepen uit het land Babylon waar zíj nu gevangen zitten…., van Mozes en het volk dat in de klauwen valt van een grote macht, de Farao en waar ze uit gered worden…., van koning David en zijn grote daden maar ook zijn bizarre misstappen met bijvoorbeeld Batsheba én van Gods beloften aan zijn mensen, zijn liefde én hoe zij telkens weer op andere goden verliefd worden én die volgen…., dan is het één grote poging om eerlijk te zijn naar henzelf én naar God. Dat is indrukwekkend, vind ik. Dat je als volk of als individu heel eerlijk als je diep in de put zit naar jezelf durft te kijken. Het is een soort eerlijkheid van bijvoorbeeld iemand die verslaafd is aan alcohol of drugs. Heel lang zit iemand allemaal smoezen en uitvluchten te verzinnen waarom je er zelf eigenlijk niks aan kunt doen, dat je verslaafd bent totdat er een moment komt dat je op de bodem komt te zitten en zegt: ik moet ophouden naar anderen te wijzen en beginnen nú aan mijzelf te werken. Of, wat groter, maar het is hetzelfde probleem: we kunnen heel lang lopen ontkennen dat er een klimaatprobleem is en dat dat te maken heeft met onze wereldwijde manier van leven en óók met het feit dat we allemaal op vakantie willen naar Canarische eilanden en Thailand enzovoort, maar als het water ons letterlijk tot aan de lippen gaat stijgen, dan moeten we een keer ons leven écht gaan veranderen. Collectief!

Een grote rode draad door hun eerlijke zoektocht is dit: dat wij hier zitten, in deze put, in Babel waar God ooit met Abraham is begonnen, dat hebben we in hoge mate aan onszelf te wijten. Wij vonden andere goden die uit zijn op macht en status enorm belangrijk. En ook al waren er profeten als Jesaja, Jeremia en Micha die ons telkens zeiden: de God van Israël is anders, die houdt niet van macht en status, die houdt gewoon van jullie én die is woest dat in jullie zucht naar macht en status de armen, de wezen, de gehandicapten in de knel komen, wij hebben ze genegeerd. En ook al zeiden die profeten, dat de Heer van Israël woest op ons was en ons zou straffen…., wij negeerden dat.

Die laatste opmerking “woest op ons was én ons zou straffen”, die moet ik gaan uitleggen. In het oude testament komt heel vaak de woede van God voor, de toorn. Dat is de woede van de minnaar, die bedonderd wordt door zijn geliefde. Dat is de bezorgde én gekwetste liefde. Het is geen blinde woede, van iemand met driftbuien, hoewel er wél verhalen in het oude testament staan waar God zó allemachtig kwaad is dat de honden er geen brood van lusten. Maar ten diepste komt die boosheid, heilige woede voort uit brandende liefde. Vurige liefde. Zo vurig, dat ik er soms bang van word als ik die verhalen lees. Je zou het de vurige liefde van ouders kunnen noemen als voorbeeld van wie het volwassen aan het worden kind paden opgaat, waar je je zwaar zorgen over maakt. Je wilt het kind wel door elkaar rammelen. Niet omdat je het een pak slaag wilt geven, maar omdat je het wakker wilt laten worden. Doe toch niet zo stom, je loopt je ongeluk tegemoet. Die woede, die liefde, dát is de toorn van God.

In hun zoektocht in Babel, diep in de put, komen ze tot bezinning. En dan worden dus de verhalen die ze opschrijven verhalen van én eerlijk worden én verhalen van hoop…..

Stel je voor: de God van Abraham is hier al eerder begonnen……, zou Hij ons misschien opnieuw naar het beloofde land willen brengen? Stel je voor…., ons volk zat al eerder vast in de klauwen van een wereldmacht, Egypte, toen haalde Hij ons er ook uit…, zou dat weer kunnen? Stel je voor, koning David, hij was een mengelmoes van trouw aan God én hij ging wel ongelooflijk uit de bocht met Batsheba, maar God ging toch met hem verder…, stel je voor de laatste koning Zedekia, onze koning, zijn ogen werden uitgestoken, we kwamen hier terecht…, eigen schuld, dieper dan dit kunnen we toch niet zinken….  Maar er staat toch ook het verhaal van Simson, blinde Simson, net als Zedekia, in, dat God nieuwe kracht geeft…, stel je voor…. Zou God ons niet vergeten? Zou Hij ons een nieuwe kans willen geven? Zou zijn liefde het winnen van zijn boosheid? Of…, nog anders…, zou Hij in staat zijn ons hart te veranderen, dat we Hem gaan liefhebben en dat dat dan ook nog kan in het land Israël? Zo wordt zo’n verhaal vol van geweld voor bange ballingen een verhaal van hoop.

Zo worden die verhalen verhalen van héél eerlijk zijn én van nieuwe hoop. Toch even: het grootste wonder van het oude testament is misschien wel dit, dat het volk Israël inderdaad 50 jaar later terug gáát naar het beloofde land…. Eventjes een sprongetje: Jezus vertelt het verhaal van die Vader met die twee zonen. Waarbij die ene zoon weggaat uit het huis van de Vader en terechtkomt diep in de shit, bij de varkens. En die Vader staat op de uitkijk met buikpijn en al, omdat Hij zo verlangt naar die zoon. Ten diepste is dat dezelfde liefde als de verdrietige, wanhopige en verlangende woedende liefde van de God in het oude testament. Maar zoals die Vader in het nieuwe testament niet kan voorkomen, dat zijn zoon weggaat bij hem, zo kan diezelfde God uit het oude testament niet verhinderen dat het volk andere goden achterna loopt. Maar de liefde – kom toch terug, word weer gelukkig, zoek je geluk bij mij – is dezelfde. En in zekere zin is de uitkomst dus hetzelfde: in het verhaal van Lucas dat Jezus vertelt komt de zoon weer thuis. In het verhaal van de ballingschap komt het volk óók weer thuis en krijgt een nieuw begin.

En misschien zit daar dus wel de rode draad tussen het oude en het nieuwe testament: de brandende liefde van God. Het bijzondere aan God is ergens dat Hij ons mensen een vrije wil heeft gegeven. Dat heeft Hij gedaan aan het volk Israël, dat doet Hij aan ieder mens. Wij kunnen met die vrije wil van ons leven een paradijs maken én een puinhoop. Die hoop van God is, dat we er een paradijs van maken, dat er geluk, vrede, liefde in ons leven wonen. Maar Hij kan ons, Hij wil ons blijkbaar niet dwingen. En ook als Hij dan Jezus naar deze wereld stuurt, kan Hij niet verhinderen, dat onze wil zó vrij is dat er mensen zijn die helemaal wég zijn van Jezus en Hem volgen én dat Jezus gedood wordt. Zó vrij is de mens. En ook dát is dan voor God geen reden om ons te laten vallen…… Als Jezus opstaat uit de dood vervloekt Hij ons mensen, zijn vrienden niet, maar het eerste wat Hij zegt is “vrede voor jullie”. Brandende vurige liefde…..

Ik heb geen antwoord op alle vragen. Ik vind sommige verhalen gewoon te hard. Kan er ook slecht over preken, omdat voor mij preken per definitie te maken heeft met mensen in contact brengen met de goedheid van God. Dat kan uiteraard óók betekenen, dat je enorm over jezelf en je levenswijze aan het denken wordt gezet en die gaat veranderen. Maar het kan nóóit gaan om geweld óm het geweld. Er zit denk ik veel in de wijsheid van Calvijn én Luther. Sommige verhalen blijven gewoon gesloten voor je omdat je ze óf niet begrijpt óf niet leeft in de tijd waarin ze juist jóu aanspreken. Een beetje zoals Prediker in zijn wijsheid dít schrijft:

31Voor alles wat gebeurt is er een uur,

een tijd voor alles wat er is onder de hemel.

2Er is een tijd om te baren

en een tijd om te sterven,

een tijd om te planten

en een tijd om te rooien.

3Er is een tijd om te doden

en een tijd om te helen,

(…..)

7Er is een tijd om te scheuren

en een tijd om te herstellen,

een tijd om te zwijgen

en een tijd om te spreken.

8Er is een tijd om lief te hebben

en een tijd om te haten.

Er is een tijd voor ​oorlog

en er is een tijd voor ​vrede.

 

En als wij de mazzel, de echte mazzel hebben dat wij in een tijd van vrede leven in ons land, laten we dan alsjeblieft blijven bidden om vrede in onze gezinnen, in onze buurten en voor de hele wereld.

 

Amen.

Een gedachte over “Geweld in het oude testament

  1. Beste Wim,

    We hebben vanavond in Italië jouw preek van gisteren gelezen via facebook. Een heel goed en inspirerend verhaal. Dank je wel. Het heeft ons goed gedaan.
    Hartelijke groet
    Seine en Henny de Vries

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie-gegevens worden verwerkt.